Prof. Jerzy Maj – patron Instytutu Farmakologii

Wykład prof. Edmunda Przegalińskiego wygłoszony podczas konferencji zatytułowanej „Wspomnienie o prof. Jerzym Maju, twórcy polskiej szkoły psychofarmakologii”, zorganizowanej z okazji nadania imienia prof. Jerzego Maja Instytutowi Farmakologii PAN w Krakowie.

Konferencja odbyła się w ramach otwartego posiedzenia Rady Naukowej Instytutu Farmakologii im. Jerzego Maja Polskiej Akademii Nauk w dniu 22 października 2019 r. w siedzibie Polskiej Akademii Umiejętności przy ul. Sławkowskiej 17 w Krakowie.

Panie Przewodniczący,

Panie Dyrektorze,

Panie i Panowie

Spotykamy się dzisiaj z okazji nadania Instytutowi Farmakologii Polskiej Akademii Nauk w Krakowie imienia Jerzego Maja. Instytut otrzymuje imię wybitnego uczonego, twórcy i niekwestionowanego lidera polskiej szkoły neuro-psychofarmakologii, niestrudzonego organizatora nauki i życia naukowego, a przede wszystkim niezwykłego i wspaniałego Człowieka, który blisko 40 lat kariery i działalności naukowej związał z Instytutem Farmakologii, w tym jako wieloletni jego dyrektor i przewodniczący Rady Naukowej.

Profesor Jerzy Maj (1922-2003) z wykształcenia był magistrem farmacji. Bezpośrednio po studiach podjął pracę w Zakładzie Farmakodynamiki Akademii Medycznej w Krakowie, gdzie się doktoryzował i habilitował. W tym okresie przez kilka lat prowadził badania dotyczące  farmakologii leków hipotensyjnych i farmakologii wstrząsu. Jednak bardzo szybko- na przełomie lat 50. i 60. ubiegłego wieku – niezwykle trafnie przewidując znaczenie i przyszłość rodzącej się wówczas nowoczesnej psychofarmakologii, skierował swoje zainteresowania ku tej właśnie specjalności. Podjął badania, które na owe czasy były pionierskie nie tylko w Polsce.

Krótko po habilitacji Profesor Jerzy Maj przeniósł się do Lublina , gdzie w latach 1963 – 1967 kierował Zakładem Farmakologii   Wydziału Lekarskiego i Zakładem Farmakodynamiki Wydziału Farmaceutycznego Akademii Medycznej. Z autopsji wiem, że te 4 lata to był niełatwy okres. Początkowo bardzo trudne warunki lokalowe, kiedy to w niezwykle skromnych pomieszczeniach mieściły się obydwa Zakłady,  po 3 latach przeprowadzka Zakładu Farmakologii – często na plecach pracowników – do nowego budynku, a przez cały ten okres brak podstawowego wyposażenia i aparatury, która umożliwiałaby działalność badawczą. Wystarczy wspomnieć, że jedyne tego typu wyposażenie stanowiły drewniane klocki do badania katalepsji u szczurów oraz domowej roboty, ciągle psujące się klatki służące do pomiaru aktywności lokomotorycznej u szczurów i myszy. Mimo takich trudności Profesor potrafił zmobilizować pracowników obydwu Zakładów do podjęcia badań, potrafił doprowadzić do pierwszych publikacji w czasopismach zagranicznych (np. w brytyjskim Journal of Pharmacy and Pharmacology),  a w ciągu tych 4 lat doktoryzował swoich 4 współpracowników. W tym też okresie nawiązał pierwsze kontakty międzynarodowe, które między innymi umożliwiały wykonanie na potrzeby ośrodka lubelskiego badań biochemicznych w placówkach zagranicznych, które to badania  w polskich realiach były wówczas niemożliwe. Krótko mówiąc te 4 lata  przyczyniły się do nadania  ośrodkowi lubelskiemu kierunku badawczego, który jest utrzymywany do dziś i dzięki któremu – myślę, że mogę tak powiedzieć – jest to jeden z lepszych i prężniejszych ośrodków farmakologii w Polsce.

W roku 1967 Profesor Maj powrócił do Krakowa, do ówczesnego Zakładu Farmakologii Polskiej Akademii Nauk, który 7 lat później – w roku 1974 – przy niemałym udziale Profesora uzyskał status Instytutu, a po kolejnych 2 latach  przeniósł się do nowego obiektu przy ulicy Smętnej 12. W tym też okresie znacznie wzrósł stan kadrowy Instytutu , osiągając na przełomie lat 70.i 80.ubiegłego wieku liczbę około 200 pracowników.

Blisko 40 lat pracy Profesora w Instytucie, w tym 15 lat na stanowisku Dyrektora i 10 lat jako pełniącego funkcję Przewodniczącego Rady Naukowej, to najlepsze lata w historii Instytutu. W tym czasie Profesor rozwinął na szeroką skalę – także w wymiarze międzynarodowym – badania z zakresu neuropsychofarmakologii. Na pierwszy plan wysuwały się tu niewątpliwie badania nad lekami przeciwdepresyjnymi, które pozwoliły Profesorowi na wysunięcie 2 oryginalnych hipotez dotyczących mechanizmu działania tej grupy leków psychotropowych, a mianowicie znaczenia zwiększonej reaktywności ośrodkowych receptorów alfa-1 adrenergicznych oraz wzrostu reaktywności i powinowactwa do agonistów receptorów dopaminowych D2 i D3. Profesor ustalił też profil farmakologiczny wielu typowych i nietypowych leków przeciwdepresyjnych, które to badania przyniosły mu nagrodę międzynarodowej Fundacji Anna Monika. Żeby zatrzymać się tylko przy innych ważniejszych kierunkach badawczych i osiągnięciach  Profesora trzeba tu wspomnieć  o Jego badaniach nad właściwościami psychotropowymi wielu ligandów receptorów serotoninowych i dopaminowych, ligandów receptorów pobudzających aminokwasów i receptorów „sigma”, a także  antagonistów kanałów wapniowych oraz inhibitorów monoaminooksydazy  i katecholo-O- metylotransferazy. Te i inne badania Profesora i Jego współpracowników, których   wyniki  publikowano głównie w czasopismach międzynarodowych za granicą, przyczyniły się do tego, że Instytut szybko stał się  rozpoznawalną w Europie placówką, specjalizującą  się w badaniach  z zakresu farmakologii ośrodkowego układu nerwowego. Dzięki temu Instytut nawiązał też ożywioną współpracę z wiodącymi ośrodkami europejskimi, w konsekwencji czego uniwersyteccy i pozauniwersyteccy uczeni z tych ośrodków  – także dzięki personalnym kontaktom Profesora – wizytowali często Instytut, a przed pracownikami Instytutu otworzyły się możliwości wyjazdów na kongresy i konferencje międzynarodowe, a także w celach  badawczych i szkoleniowych do wielu placówek zagranicznych. Miało to olbrzymie znaczeni dla rozwoju kadry Instytutowej oraz wprowadzenia nowych metod  i pojawienia się nowych kierunków badawczych. Wielką zasługą Profesora na tym polu – wobec nieznanych dziś, a nagminnych w owych czasach trudności dewizowych – było też pozyskiwanie środków finansowych ze źródeł zagranicznych, w tym ze strony przemysłu farmaceutycznego.  A skoro mowa o rozwoju kadry naukowej Instytutu trzeba podkreślić, że Profesor poświęcał temu szczególną uwagę, czego dowodem jest fakt, iż wypromował 27 doktorów, opiekował się 9 habilitacjami, a wielu jego uczniów zostało profesorami i objęło wiele ważnych stanowisk w Instytucie i poza Instytutem.

Dużą wagę przywiązywał Profesor Maj do wydawanego przez Instytut czasopisma Polish  Journal of Pharmacology, obecnie Pharmacological Reports. Przez jakiś czas był jego redaktorem naczelnym, przez 30 lat przewodniczył Komitetowi Redakcyjnemu.

Te i wiele innych działań na rzecz Instytutu, powszechnie uznawane osiągnięcia naukowe, a także niezwykła osobowość Profesora, który odznaczał się wielką pracowitością, rzetelnością i odpowiedzialnością, wysokimi wymaganiami wobec swoich współpracowników, ale przede wszystkim wobec siebie, sprawiedliwą oceną ludzi i wielką dla nich życzliwością , zapewniały Mu wielkie uznanie i autorytet wśród najbliższych – zarówno  rozpoczynających karierę, jak i tych bardziej doświadczonych – współpracowników.

Profesor miał też olbrzymie zasługi na polu organizacji nauki i życia naukowego poza Instytutem. W latach 70. I 80. ubiegłego wieku koordynował w ramach tzw. problemów węzłowych i międzyresortowych, a później w ramach centralnych programów badań podstawowych i centralnych programów badawczo-rozwojowych praktycznie całość prowadzonych w Polsce badań z obszaru farmakologii i chemii leków ośrodkowego układu nerwowego. Ta koordynacja obejmowała w sumie około 70 placówek uniwersyteckich i instytutowych. Wiele inicjatyw Profesora z tego okresu, jak choćby wiosenne konferencje sprawozdawcze, przekształcone później w tzw. Dni Neuropsychofarmakologiczne – organizowane w Jaszowcu przez Kolegów z Zabrza – kontynuowane były jeszcze przez wiele lat po śmierci Profesora. Profesor działał również bardzo aktywnie w różnych gremiach Polskiej Akademii Nauk, w tym w 3 jej Komitetach oraz w Komisji Farmakologii Komitetu Nauk Fizjologicznych, kierując przez 2 kadencje jej pracami. Był członkiem Rad Naukowych kilku Instytutów Polskiej Akademii Nauk oraz kilku Instytutów resortowych. Przez ponad 20 lat był członkiem Centralnej Komisji  d/s Tytułów i Stopni Naukowych.  Był wreszcie członkiem założycielem Polskiego Towarzystwa Framakologicznego, jego prezesem a przez wiele kadencji piastował też inne funkcje w jego władzach. Głównie dzięki Profesorowi Towarzystwo  nawiązało wiele międzynarodowych kontaktów (zwłaszcza z Towarzystwami Farmakologicznymi Niemiec i Węgier), wprowadziło wiele nowych form działalności. Sympozja niemiecko-polskie, których kilka zorganizowała strona niemiecka  zapraszając  na swój koszt kilkunastoosobowe grupy polskich farmakologów czy sympozja polsko- węgierskie organizowane na zmianę w Polsce i na Węgrzech – to były również inicjatywy Profesora.

Wszystkie te funkcje pełnił Profesor zawsze z niezwykłym zaangażowaniem, inicjując różnego rodzaju własne pomysły i biorąc najczęściej na siebie ciężar ich realizacji.

O wielkim uznaniu, jakim cieszył się Profesor na forum międzynarodowym, świadczą liczne zaproszenia na prestiżowe kongresy i sympozja  w charakterze wykładowcy czy  przewodniczącego obrad, zaproszenia z wykładami przez czołowe Europejskie Uniwersytety, Instytuty i Laboratoria Przemysłowe, udział w pracach Komitetów Redakcyjnych 6 znanych czasopism międzynarodowych oraz udział we władzach Międzynarodowej Unii Towarzystw Farmakologicznych (IUPHAR) i Europejskiego Kolegium Neuropsychofarmakologii (ECNP).

O wielkim znaczeniu i uznaniu z jakim spotykały się w kraju i na świecie dokonania Profesora świadczą też liczne nadane Mu godności oraz przyznane nagrody i odznaczenia. Był członkiem rzeczywistym Polskiej Akademii Nauk i członkiem czynnym Polskiej Akademii Umiejętności. Akademia Medyczna w Lublinie i Uniwersytet Semmelweisa w Budapeszcie nadały Mu Doktoraty honoris causa. Profesor był też członkiem honorowym Towarzystw Farmakologicznych Polski, Węgier i Niemiec oraz Niemieckiego Towarzystwa Psychiatrii Biologicznej. Otrzymał również dyplom honorowy Federacji Europejskich Towarzystw Farmakologicznych

Poza wspomnianą nagrodą międzynarodowej fundacji Anna Monika, był laureatem innych prestiżowych nagród naukowych, w tym nagrody Premiera RP za całokształt dorobku naukowego i wielokrotnym laureatem różnych nagród Polskiej Akademii Nauk oraz Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej.

Odznaczony między innymi medalem Kopernika, Krzyżami Kawalerskim, Oficerskim i Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski, a także Krzyżem Zasługi ze wstęgą Republiki Federalnej Niemiec. To ostatnie odznaczenie przyznał Mu Prezydent tego kraju za szczególne zasługi na rzecz polsko-niemieckiego pojednania.

Profesor Jerzy Maj poświęcił swoje życie nauce i różnym działaniom na rzecz nauki, ale i innym formom aktywności społecznej. Odznaczał się też zawsze wysoce patriotyczną postawą. W latach II wojny Światowej, jako żołnierz Polski Podziemnej walczył zbrojnie z okupantem w szeregach Armii Krajowej. Został wówczas ranny, czego konsekwencje odczuwał przez całe życie.

Instytut otrzymuje więc imię uczonego, niezwykle zasłużonego nie tylko dla placówki, którą przez wiele lat kierował, której zapewnił właściwy rozwój i którą wypromował na forum międzynarodowym, ale wielce zasłużonego dla farmakologii i nauki w ogóle. Zadaniem obecnych i przyszłych pracowników Instytutu jest więc jego utrzymanie na poziomie, który dowodziłby, że na imię Jerzego Maja ten Instytut w pełni zasługuje.

Prof. dr hab. Edmund Przegaliński